معرفی مهرتاب

مهرتاب

بنیاد ملی علم ایران با هدف هدایت و راهبری مؤثر، فراگیر و همه جانبه ‌ی برنامه جامع تاب ‌آوری شهری، در بهار ۱۴۰۳ و طی فراخوان عمومی، اقدام به ایجاد «مرکز هدایت و راهبری برنامه جامع تاب آوری شهری (مهرتاب)» کرد. بعد از انجام فرایند داوری توسط بنیاد، نهایتاً «پژوهشکده علوم و فناوری های انرژی، آب و محیط‌ زیست شریف» به عنوان میزبان مهرتاب انتخاب شد. مهرتاب با مأموریت اصلی تعامل با ذینفعان و با تأکید بر یکپارچه‌ سازی فعالیت های مرتبط با پروژه های ۰۰ تا ۰۳، برنامه جامع تاب ‌آوری شهری را به صورت کامل از جانب بنیاد هدایت و راهبری خواهد کرد. مدیریت فراخوان پیشنهاده‌ های پروژه‌ ها، تعامل با مجریان پروژه ‌های ۰۰ تا ۰۳، یکپارچه‌ سازی پروژه‌ های فرعی، مدیریت پروژه، مدیریت ارتباطات، مشاوره، پردازش درخواست‌ ها و پیشنهاده ‌ها، جذب محققان جوان برای راهبری پروژه‌ ها، مربی ‌گری، آموزش و ترویج دانش از دیگر مسئولیت ‌های مهرتاب است.

اهمیت برنامه جامع تاب‌آوری شهری

بسیاری از شهرهای کشور در حال حاضر با تهدیدهای جدی در زمینه‌ی تنش آبی، ناترازی انرژی، خسارات ناشی از مخاطرات طبیعی و اثرات تغییر اقلیم مواجه هستند. از مهمترین مخاطرات رخ داده طی یک دهه‌ی گذشته می‌توان به وقوع سیل‌های مخرب در استان‌های لرستان، گلستان، تهران، و سیستان و بلوچستان، وقوع فرونشست با نرخ‌های بالا در فلات مرکزی کشور، کمبود برق در فصل تابستان و کمبود گاز در زمستان، افزایش تنش‌های اجتماعی برای دسترسی به آب و افزایش توالی رخداد طوفان‌های ریزگرد اشاره کرد. ظرفیت یک شهر برای جذب، بازیابی و سازگاری با این تنش‌ها، به طوری که بتواند با کمترین آسیب و خسارت به وضعیت عادی خود بازگردد، به میزان تاب‌آوری آن شهر در مواجهه با این بحران‌ها بستگی دارد. بنابراین، تدوین و اجرای برنامه جامع تاب‌آوری شهری با هدف افزایش مقاومت زیرساخت‌ها، ارتقاء آمادگی در برابر مخاطرات، بهبود بازیابی و تقویت همبستگی اجتماعی، به کاهش زیان‌های ناشی از مخاطرات طبیعی در شهرها کمک می‌کند.

مأموریت بنیاد ملی علم ایران برای اجرای برنامه جامع تاب‌آوری شهری

با توجه به اهمیت موضوع تاب ‌آوری، ارزیابی و بهبود تاب ‌آوری شهرهای کشور در برابر تنش آبی، ناترازی انرژی، مخاطرات طبیعی و اثرات تغییر اقلیم به عنوان یکی از «برنامه ‌های جامع تحقیقاتی» در راستای اقدامات سیاستی در دستور کار بنیاد ملی علم ایران (INSF) قرار گرفته است. بر این اساس، فراخوان حاضر ذیل «برنامه جامع تاب ‌آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی، تغییرات اقلیم، تنش‌های آبی و انرژی با رویکرد سیستمی و تعامل ذینفعان متعدد» تعریف شده است. مأموریت تدوین چارچوب مفهومی برنامه جامع تاب ‌آوری شهری از آذر ۱۴۰۱ به «کمیته برنامه‌ ریزی نگرش سیستمی» (متشکل از متخصصان حوزه‌ های مهندسی سیستم، مدیریت منابع آب، سیستم‌ های انرژی، محیط‌ زیست، مدیریت ریسک و اقتصاد) واگذار شده است.

چشم انداز برنامه جامع تاب‌آوری شهری

اجرای برنامه جامع تاب ‌آوری شهری، اهداف عملکردی زیر برای سیستم‌ های شهری دنبال می ‌شوند:

بهبود تاب ‌آوری شهری در برابر تنش ‌های آب، ناترازی انرژی، مخاطرات طبیعی و اثرات تغییرات اقلیم
حفظ پایداری منابع و اکوسیستم شهری
تأمین سکونت ‌گاه مناسب
تأمین خدمات شهری مورد نیاز شهروندان
تأمین ایمنی و امنیت اقتصادی-اجتماعی

رویکرد تدوین و اجرای برنامه جامع تاب‌آوری شهری

شهرها به عنوان سیستم‌های اقتصادی-اجتماعی پیچیده، از اجزای متعددی تشکیل شده‌اند که به صورت درهم‌تنیده با یکدیگر ارتباط دارند. علاوه بر این، شهرها به عنوان سیستم‌های پویا، همواره در حال تغییر و تحول هستند. بنابراین، با توجه به ارتباطات و وابستگی‌های متقابل بین اجزای یک شهر و ابعاد چندگانه تاب ‌آوری شهری، ارزیابی تاب ‌آوری و سپس توسعه و اجرای برنامه افزایش تاب ‌آوری در یک شهر مستلزم اتخاذ رویکردی جامع و سیستمی است.
«کمیته برنامه ‌ریزی نگرش سیستمی» بنیاد ملی علم ایران با تکیه بر مطالعات علمی پایه، استفاده از چارچوب مدل‌سازی USAH (Urban System Abstraction Hierarchy) را برای دستیابی به برنامه جامع و راه‌انداری عملی سیستم تاب آوری شهری پیشنهاد داده است. این چارچوب برای شناسایی و بررسی وابستگی‌های متقابل میان اجزای مختلف سیستم‌های شهری و چگونگی تأثیر بحران‌ها و تنش‌ها بر عملکرد این سیستم‌ها کاربرد دارد. بر مبنای این چارچوب، سیستم پیچیده شهری به ۵ لایه‌ی مرتبط با هم شکسته شده است:

اهداف کارکردی شهر: شامل انواع فعالیت‌ها و خدماتی است که به هویت شهر، اقتصاد و رفاه ساکنان آن مربوط می‌شود. جنبه‌های کلیدی اهداف عملکردی شهرها شامل فعالیت‌های اقتصادی، کارکردهای اداری، خدمات فرهنگی و اجتماعی، حمل و نقل و ارتباطات، و تقویت هویت جامعه و انسجام اجتماعی است.
ارزش‌های تعیین ‌کننده‌ی سطح کارکرد شهری: این ارزش‌ها تعیین می‌کنند که آیا یک شهر در جهت تحقق اهداف کارکردی خود عمل می‌کند یا خیر. از مهمترین ارزش‌های تعیین ‌کننده کارکرد شهری می‌توان به رشد اقتصادی، فرصت‌های شغلی، برابری اجتماعی، بهداشت و ایمنی عمومی، کیفیت زیست‌محیطی (آب، خاک، هوا)، انسجام جامعه، شفافیت و پاسخگویی حاکمیت، دسترسی به خدمات رفاهی و غیره نام برد.
سیستم‌های کارکرد شهر: مجموعه فعالیت‌های انجام شونده در این سیستم‌ها، یک شهر را قادر می‌سازند تا اهداف عملکردی خود را محقق کند و به نتایج دلخواه دست یابد. سیستم‌های اصلی از کارکردهای عمومی سیستم‌های شهری عبارتند از: زیرساخت‌ها، سازه‌ها، فعالیت‌های اقتصادی، خدمات اجتماعی، مدیریت محیط‌زیستی، و نظام حکمرانی و سیاست‌گذاری شهری.
مؤلفه های اصلی سیستم های کارکرد شهر: سیستم‌های اصلی از کارکردهای عمومی سیستم‌های شهری را می‌توان به ۳۵ مؤلفه که قابلیت اندازه‌گیری کمی و کیفی داشته باشند، تقسیم نمود. برای مثال، زیرسیستم زیرساخت‌ها را می‌توان به زیرساخت سیستم حمل و نقل، زیرساخت آب، انرژی و مخابرات و غیره شکست.
زیرمؤلفه‌ های سیستم‌ های کارکرد شهر: ۳۵ مؤلفه در سیستم‌های اصلی از کارکردهای عمومی سیستم‌های شهری را می‌توان به ۲۷۵ زیرمؤلفه‌ شکست که هر یک به طور مستقل از منظر تاب آوری شهری قابل اندازه‌گیری هستند. برای مثال، مؤلفه تاب آوری ساختمان‌های مسکونی را می‌توان به زیرمؤلفه‌ی ساختمان‌های با طبقات کم در بافت فرسوده، ساختمان‌های با طبقات کم در بافت جدید، ساختمان‌های با طبقات متوسط و ساختمان‌های مرتفع تقسیم نمود. بر اساس ادبیات تاب آوری شهری، بیش از ۱۰۰۰ شاخص برای کمی کردن کارکرد این زیرمؤلفه‌ها قابل شناسایی است.

با در کنار هم قرار گرفتن اجزای ۵ لایه مذکور، شبکه‌ی پیچیده‌ای از اندرکنش تمام مؤلفه‌های سیستم تاب آوری شهری تشکیل می‌شود که با استفاده از روش‌های تحلیل شبکه‌های پیچیده، می‌توان بخش‌های آسیب‌پذیر شبکه را شناسایی کرد. در نهایت، با اعمال سناریوهای سرمایه‌گذاری و اقدامات سیاستی برای انجام هر گونه اقدام در جهت بهبود تاب آوری شهری، می‌توان نتیجه این اقدامات را از قبل ارزیابی و اولویت‌بندی کرد.

پروژه های برنامه جامع تاب آوری شهری

برنامه جامع تاب آوری شهری شامل 10 پروژه است که فاز اول آن از 4 پروژه به شرح زیر تشکیل شده است. هدف از این پروژه‌ها، توسعه و راه‌اندازی سیستم تاب آوری شهری بر اساس مدل USAH و با استفاده از علم تحلیل شبکه است. این پروژه‌ها عبارتند از: